رئیس علی دلواری
رئیس علی دلواری مبارز مشروطه‌خواه و رهبر قیام جنوب در تنگستان و بوشهر علیه نیروهای بریتانیا در دورهٔ جنگ جهانی اول بود. مردی از دیار قهرمان پرور بوشهر که در اواخر سلسله قاجار و سلطنت احمد شاه، جور بی کفایتی آنها را در محافظت از ایران، در برابر حمله استعمار انگلستان به جنوب کشور کشید.
رئيس علی فرزند رئيس محمد در سال 1261 ش در روستای دلوار از توابع تنگستان به دنيا آمد. او در عصر مشروطيت ، جوانی 24 ساله ، بلند همت، شجاع، در صدق و صفا كم مانند و در حب وطن و توكل به خدا ، ضرب المثل بود. اگرچه سواد و معلومات كافی نداشت، اما پاكی و سرشت و صفات حميده او زبانزد اطرافيان بود.
رئيس علی بعد از اين كه قوای اشغالگر انگليس، بوشهر را به تصرف خود درآوردند، با شجاعتی وصف ناپذير به مقابله با تجاوزگران پرداخت و شكستهای سنگينی بر آنان وارد كرد.
پس از اشغال بوشهر در رمضان سال 1333 ق، نيروهای انگليسی قصد تصرف دلوار را می كنند. محلی كه پيش از آن، چند بار سربازان انگليسی به آنجا يورش برده و هر بار طعم تلخ شكست را چشيده بودند.
رئيس علی همراه با ياران خود، عليه اشغالگران وارد نبرد شده و نيروهای متجاوز را كه قريب به پنج هزار نفر بودند، تار و مار می كند.
قيام مردم تنگستان، بر روی هم هفت سال به طول انجاميد و در اين مدت، دليران تنگستان، دو هدف عمده را دنبال می كردند:
- پاسداری از بوشهر، دشتستان و تنگستان به عنوان منطقه سكونت خود
- جلوگيری از نفوذ قوای بيگانه به درون سرزمين ايران و دفاع از استقلال وطن
با کودتای ضد انقلابی لياخوف روسی عليه مشروطه‌خواهان در هزار و سيصدو بيست و شش هجری قمری و بمباران مجلس شورای ملی و استقرار ديکتاتوری محمدعلی شاه قاجار، رئيس علی به همراه سيدمرتضی علم‌الهدی اهرمی به مبارزه عليه استبداد صغير پرداخت.
در سال هزار و سيصد و بيست و هفت هجری قمری با کمک تفنگچی تنگستانی، بوشهر را از عناصر مستبد وابسته به دربار محمد علی شاه، پاک کرد و اداره گمرک و انتظامات و ديگر ادارات را تسخير کرد. اين کار دليران تنگستان، بر انگليسيها که اداره گمرک را در اجاره داشتند، گران آمد و آنان برای تضعيف مشروطه‌خواهان و استمرار سلطه بر حيات اقتصادی و سياسی جنوب ايران، به جنگ با دليران تنگستانی پرداختند و در اين راه از ديگر خوانين جنوب ايران ياری جستند.
جنگ ميان رئيس علی و دليران تنگستان از يک سو و انگليسيها و خوانين متحد آنان از سوی ديگر به طور پياپی و پراکنده تا شوال هزار و سيصد و سی و سه ه.ق ادامه يافت و انگليسيها نتوانستند بر رئيس علی و يارانش تفوق يابند.
سرانجام در گيرودار حمله انگليسيها به بوشهر در دوازدهم شهريور 1294 ش هنگامی که رئيس علی در محلی به نام «تنگک صفر» قصد شبيخون به قوای انگليسيها را داشت، از پشت مورد هدف گلوله يکی از همراهان خائن قرار گرفت و در دم به شهادت رسيد.
آسیب اصلی نهضت تنگستان
یکی از غم‌انگیزترین مسائلی که اغلب نهضت‌های آزادیخواه و رهایی‌بخش، چه در مواجهه با استعمارگران خارجی و چه در برابر استبدادگران داخلی به آن دچار بوده‌اند، خیانت برخی افراد یا گروه‌های خودی به رهبران قیام‌ها بوده است که در نتیجه آن، روند حرکت و فرجام نهضت، دچار اشکال و درنهایت اضمحلال شد. در این قیام‌ها، یکی از دلایل شکست، خیانت از درون و خنجر زدن از پشت، توسط خائنین وطن‌فروش بوده است.
روز ملی مبارزه با استعمار
در ایران روز شهادت رئیس علی دلواری از سال ۸۹ به نام «روز مبارزه با استعمار انگلیس» نامگذاری شده است.
موزه رئیسعلی دلواری
خانه رئیس علی دلواری، در جنوب شرقی شهر دلوار در استان بوشهر قرار دارد. این خانه که از آثار اواخر دوره قاجاریه است، توسط بازماندگان رئیس علی دلواری به سازمان میراث فرهنگی هدیه شده است و هم اکنون به عنوان موزه از آن بازدید به عمل می آید. این موزه در ۴۵ کیلومتری شهر بوشهر قرار دارد.
آرامگاه رئیس علی دلواری
پیکر او ابتدا در نزدیکی حرم امامزاده‌ای در روستای «کله بند» به خاک سپرده شد؛ اما به موجب وصیت خود رئیس علی، پس از انتقال، پیکر او را در جوار حرم علی بن ابی‌طالب در وادی‌السلام، دفن کردند.
فرزندان رئیس علی
رئیس علی چهار زن اختیار کرد که فقط از آخرین همسر خود (مدینه دختر صفر از اهالی دلوار) صاحب فرزندی بنام عبدالحسین (بهادر شهیدی) شد. نوه‌های رئیس علی از بهادر، سه نفر بنامهای غلامحسین، فرنگیس و گل‌اندام می‌باشند که هیچ‌کدام در قید حیات نیستند. گل‌اندام شهیدی آخرین نوه زنده رئیس علی بود که در خرداد ماه ۱۳۹۴ بدرود حیات گفت.
همرزمان رئیس علی دلواری
از همرزمانی که دوش بدوش او جنگیدند و پس از کشته شدن وی نیز مبارزات خود را ادامه دادند:
- شیخ حسین خان چاهکوتاهی
- زایر خضرخان اهرمی
- خالوحسین بردخونیدشتی
![رئیسعلی دلواری - زن امروزی]()
