میرزا تقی خان امیرکبیر
میرزا تقی خان، پسر کربلایی محمد قربان فراهانی، ملقب به اتابک اعظم امیر نظام و امیرکبیر، از بزرگترین رجال سیاسی و بزرگترین وزرای ایران، در حدود سال ۱۲۲۳ قمری در فراهان به دنیا آمد.
امیرکبیر همسر عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین‌شاه قاجار، پدر تاج‌الملوک همسر مظفرالدین‌شاه قاجار و پدربزرگ محمدعلی‌شاه، ششمین پادشاه از دودمان قاجار بود.
ميرزا تقی خان اهل فراهان و دست پرورده خاندان قائم مقام فراهانی بود. فراهان کانون واحد فرهنگ ديوانی و “اهل قلم” بود. خانواده پدری و مادری ميرزا تقی خان از طبقه پيشه ور بودند. پدرش کربلائی قربان، آشپز ميرزا عيسی قائم مقام اول بود.
ویژگی های اخلاقی
*درستی و راست کرداری از خصوصیات اخلاقی اوست؛ از اين نظر فساد ناپذير بود. قضاوت وزير مختار انگليس اين است: “پول دوستی که خوی ملی ايرانيان است در وجود امير بی اثر است”.
*به گفته و نوشته خويش اعتبار می نهاد. واتسون می نويسد: “امير نظام به آسانی به کسی قول نمی دهد. اما هر آينه انجام کاری را وعده می کرد، بايد به سخنش اعتماد نمود و انجام آن کار را متحقق شمرد”.
*دلير و جسور بود.
*رفتاری متين و سنگين داشت. نسبت به کاردانی و صفات برجسته اش آگاه. اما تعجب اينکه نامجو و شهرت خواه نبود.
*او را به مناعت طبع می شناختند که از مظاهر غرور نفسانی اش بود و به خواری تن در نمی داد.
اقدامات امیر کبیر:
- ایجاد نظم در جامعه؛ در پی نظمی که او در جامعه برقرار کرد کمتر ظالمی قادر بود بر بیچارگان فقیر تعدی کند. وی دزدی و هرزگی و شرارت را درجامعه به حداقل رساند
- براندازی رشوه‌خواری در جامعه
- براندازی رسم قمه کشی؛ در تهران آن زمان رسم بود که جوانان قمه می‌بستند
- سروسامان دادن به خزانه مملکت و قطع حقوق بسیاری از درباریان و وابستگان آنها
- تأسیس اداره آگاهی؛ وی برای این که از روابط کارگزاران و مأموران دولت با مردم مطلع باشد اداره‌ای مخصوص و سرّی تشکیل داد و مأموران این اداره با لباس چوپان، گدا، فروشنده دوره گرد، راهزن و … همه جا نفوذ داشتند و هر جا کار خلافی از کسی سر می‌زد، بی درنگ امیر را با خبر می‌کردند
- واگذاری محاکم شرع به علمای صالح و براندازی رسم شکنجه
- ساخت بیمارستان و مایه کوبی اجباری آبله در جامعه؛ هر کس از بیماری آبله می‌مرد، بستگان او را 5 تومان جریمه می‌کرد
- ایجاد چاپارخانه برای مرسولات پستی، ایجاد میدان توپخانه و عمارت آن و همچنین سبزه میدان تهران
- ساخت 200خانه در بیرون شهر برای مردم
- تاسیس مدرسه دارالفنون و راه‌اندازی نخستین روزنامه در ایران به نام وقایع اتفاقیه
- ایجاد کارخانه‌های پارچه بافی، شکر ریزی، چینی و بلورسازی، کاغذ سازی، چدن ریزی
- فرستادن ایرانیان به خارج برای تحصیلات و تدریس در ایران
- استخدام استادان خارجی و تصمیم به جایگزینی آنها با ایرانیان
- ترویج ترجمه و انتشار کتب علمی
- ترویج ساده نویسی و لغو القاب
- مرمت ابنیه تاریخی
- فرستادن صنعتگر به روسیه و مقابله صنعتی با روسیه توسط دست توانای استاد کاران اصفهانی
- بسط فلاحت و آبیاری
- توسعه تجارت داخلی و خارجی
- کوتاه کردن دست اجانب در امور کشور
- تعیین مشی سیاسی معینی در سیاست خارجی
- اصلاح امور مالی و تعدیل بودجه
اصلاحات مذهبی امیرکبیر
امیرکبیر، در پی منع قمه‌زنی و اصلاح امور روضه‌خوانی برآمد. وی نسبت به علمای مذهبی با احترام خاصی برخورد می‌کرد، با این حال میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران، از جمله روحانیونی بود که به شدت به مخالفت با امیرکبیر برخاست و بسیاری از روحانیون دیگر نیز به همراهی با او برخاستند.
امیرکبیر و سر و سامان دادن به ارتش
امیرکبیر، مشق و دروس ارتشیان و تسلیحات آنها و برکشیدن صاحب‌منصبان بی‌طرف و نهادن شغل و سمت در مقابل افراد و حذف مشاغل بی‌فایده در نظام سازمانی را پایه‌گذاری کرد. رسم بخشیدن مناصب بی‌شغل را برانداخت و معیار ترفیع صاحب‌منصبان، شایستگی ایشان گشت.
مهمات‌سازی در زمان امیرکبیر رشد کرد و توپ‌ریزی و باروت‌سازی تبریز دوباره رونق گرفت. در زمان امیرکبیر وضع لباس ارتش مرتب و منظم شد. به دستور وی لباس سربازان از پارچه ایرانی بود.
یكی از مواد مهم برنامه‌ی امیرکبیر در ترقی ایران ایجاد صنایع جدید بود.
اصلاحات اداری توسط امیرکبیر
امیرکبیر در موقعی به صدارت رسید که ساختار اداری و دیوانسالاری کهنه و پوسیده عصر ناصری جز غارتگری، رشوه، چاپلوسی، تملق، عدم شایسته‌سالاری و تجاوز به حقوق مردم نتیجه دیگری نداشت.
در کتاب امیرکبیر و ایران آمده است: چنان نظم نسقی داد که هیچ قادر مطلقی بر بیچاره فقیری نمی‌توانست تعدی کند.
اصلاح سیاست خارجی توسط امیرکبیر
امیرکبیر، دستگاه وزارت امور خارجه را توسعه داد. تأسیس سفارت‌خانه‌های دائمی در لندن و سن‌پترزبورگ، ایجاد کنسولگری در بمبئی، عثمانی و قفقاز؛ تربیت کادر برای وزارت امور خارجه و تنظیم دفتر اسناد سیاسی از کارهای اوست.
ارقام اصلی تجارت ما را واردات و صادرات به سه كشور انگلیس، روسیه و عثمانی تشكیل می‌داد اما از نظر كیفیت و كمیت، تعادل و هماهنگی وجود نداشت. كه امیرکبیر جلوی این وادرات بی‌رویه را گرفت. مثلا در زمان محمدشاه كالای وارداتی ایران از انگلیس به سالی یك میلیون لیره رسید. بعد از میزان آن كاسته شد و در سال1267 هنگام صدارت امیركبیر به نصف آن تقلیل یافت.
تأسیس مدرسه دارالفنون
انديشه امير در بنای دارالفنون از يک سرچشمه الهام نگرفته بود، بلکه حاصل مجموع آموخته های او بود. آکادمی و مدرسه های مختلف روسيه را ديده بود؛ در کتاب جهان نمای جديد که به ابتکار و زير نظر خودش ترجمه و تدوين شد، شرح دارالعلم های همه کشورهای غربی را در رشته های گوناگون علم و هنر با آمار شاگردان آنها خوانده بود؛ و از بنيادهای فرهنگی دنيای جديد خبر داشت.
انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه
اولین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه در سال سوم سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار در ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی و به کوشش امیرکبیر منتشر شد. به دستور امیرکبیر اشتراک این روزنامه برای هر یک از افرادی که از دستگاه دولتی بیش از ۲۰۰ تومان حقوق می‌گرفتند اجباری بود. در این روزنامه، اخبار داخلی شامل خبرهای مربوط به دربار، عزل و نصب‌ها، اعطای مقام‌ها، نشان‌ها و امتیازات چاپ می‌شد. در برخی شماره‌ها نیز اخبار رویدادهای شهرهای ایران به چاپ می‌رسید. در بخش اخبار خارجی، اخبار مربوط به کشورهای اروپایی به چاپ می‌رسید.
رسیدگی به وضع مالی
امیرکبیر در دوران صدراعظمی خود با رشوه خواری به مبارزه برخاست. او دستور داد دریافتی‌های بی‌حساب و مواجب بی‌جهتی که از دستگاه‌های دولتی می‌گرفتند؛ قطع شود. وی حقوق شاه را کاهش داد و ماهانه به دوهزار تومان رسانید و قرار گذاشت که هر ماه به او کارسازی کنند.
در اغلب دوره‌های حکومتی در ایران امرا و دیوانیان و سربازان قشون به جز مالیات، اموالی را تحت عنوان هدیه و انعام و سیورسات و آذوقه و مژدگانی از مردم مطالبه می‌کردند. به جز این موارد رشوه نیز جزو مداخل دیوانیان بود. امیر کبیر پس از سامان دادن به وضعیت مالی کشور و برقراری مواجب منظم برای عمال دولتی دستور ممنوعیت دریافت هر نوع وجه غیرقانونی را صادر نمود.
اصلاحات اجتماعی
امیرکبیر، دستور داد که رسم قمه کشی و لوطی‌بازی از شهرها و راه‌ها برداشته شود. وی حمل اسلحه سرد و سلاح گرم را ممنوع کرد. وی قاعده بست نشینی را لغو کرد. این کار امیرکبیر، مخالفت بسیاری از روحانیون را برانگیخت. او حقوق زیاد درباری‌ها و شاهزاده‌ها را کم کرد.
فرمان اعدام سیدعلی محمد باب
به دستور امیرکبیر، سیدعلی محمد باب که در قلعه چهریق آذربایجان زندانی بود، در تبریز تیرباران شد.
تشویق و حمایت کشاورزان به تولید داخلی
به گفته خسرو معتضد” هنر آوردن آب کرج به تهران تشویق کشاورزان به تولید محصولات ،کاشت محصول و تولید داخلی و حمایت از آنها در جلوگیری از ورود کالاهای خارجی در صنعت و کشاورزی، تهیه و تدوین طرح آبادانی برای خوزستان و گرگان و جلوگیری از خروج پول ایران را از دیگر خدمات امیر برشمرد که موجب نارضایتی روس‌ها و انگلیس‌ها شد ولی باز به آنها اعتنایی نمی‌کرد و با آنها با تندی رفتار می‌کرد.
معتضد، با اشاره به پول دادن روس‌ها به فردی مبنی بر اعلام حرام بودن خوردن خاویار که باعث شد بهترین ماهی ایران را که اروپایی‌ها عاشق آن بودند از کشور خارج شود گفت:امیرکبیر اجاره‌نامه شیلات را فسخ کرد، بست‌نشینی چاقوکش‌ها را در مسجد شاه از بین برد و دستور ترجمه کتاب‌های دولتی، جغرافیا، تاریخ و صنعت را داد.
انگلیس‌ها از مخالفان سرسخت خدمات امیرکبیر در ایران
به‌گفته وی،کشیدن راه‌آهن از دیگر تصمیمات امیر بود که با مخالفت انگلیس‌ها روبرو بود و کلنل شیل وزیر مختار انگلیس از مخالفان سرسخت امیر در ایران بود.
معتضد، شکست بست و معجزه گاو که با دسیسه و مکر و حیله دولت انگلیس در یکی از امامزادگان تبریز طراحی شده‌بود و دستور سربریدن آن گاو و تبعید شیخ الاسلام توسط امیرکبیر برای پرهیز از خرافه‌پرستی را از دیگر کارهای امیر عنوان کرد.
وی اظهارداشت: تبعید باب و سپس اعدام وی بدلیل جلوگیری از ترویج آیین ارتجاعی و مهملات استبدادی بابیه (که از زمان محمدشاه شروع شده‌بود) و فتنه‌های وی از دیگر کارهای امیرکبیر بود که عامل دشمنی بابیه و بهائیت با وی شد.
سعایت سفیر انگلیس از امیر کبیر نزد ناصرالدین شاه
به گفته معتضد: سیاست انگلیس مخالفت با امیرکبیر ولی سیاست روسیه حمایت از امیرکبیر بود. سفیر انگلیس نزد شاه سعایت امیرکبیر را می‌کرد که این مرد برای حکومت شما خطرناک است.
سفارت انگلیس از امیرکبیر دل خوشی نداشت چون امیرکبیر همه جا مانع کارهای آنها می‌شد.
معتضد، وقوع این اتفاقات و توطئه مادر ناصرالدین شاه را عامل برکناری امیرکبیر از صدراعظمی و اعطای مسوولیت داشتن قشون به تنهایی را تاکید کرد و گفت: امیرکبیر بدلیل ترس از کشتنش یعنی همان بلایی که سر پدرش آوردند بزرگترین خبط در کمک از سفیر روس که بسیار او را دوست داشت می‌کند و همین عامل بیزاری و نفرت شاه از امیر و تبعید وی به کاشان به عنوان حاکم این شهر می کند.
قتل
اقدامات انقلابی و ملی امیرکبیر، قهرمان مبارزه با استعمار، سبب شد که درباريان فاسد و خودخواه، از او سعايت كردند تا اين که فرمان عزل و قتل امیر کبیر را از ناصرالدین شاه خودكامه گرفتند.
در واقع با چاشنی مکر زنانه و غفلت شاه، قربانی دسیسه‌های سیاست پشت پرده انگلیس و توطئه و نیرنگ این استعمار نخبه‌کش شد.
بنابر آنچه از قول ناصرالدين شاه آورده اند، ميرزا آقاخان نوري بود که فرمان قتل را از شاه گرفت و به حاج علی خان سپرد. هنگامی‌که حاج علی‌خان فراش‌باشی به کاشان رسید، امیرکبیر در حمام بود. مأموران دولتی درهای حمام را بستند تا کسی داخل نشود.
حاج علی‌خان به امیر پیشنهاد داد که خود طریقه کشتنش را انتخاب کند. امیر نیز که عادت به رگ زدن و خون گرفتن داشت، گفت با قطع رگ دستانش جان شریفش گرفته شود.
امیرکبیر در روز ۲۰ دی ۱۲۳۰ در حمام فین کاشان به قتل رسید. میرزا تقی‌خان در هنگام مرگ بیش از ۴۶ سال نداشته است
امیر کبیر را ابتدا در همان کاشان دفن کردند. به روایت میرزا محمد جعفر خان حقایق نگار خورموجی، روز بعد از قتل جسدش را در گورستان «پشت مشهد» کاشان به خاک سپردند. چند ماه بعد، به اصرار همسرش عزت‌الدوله کالبدش را به کربلا منتقل کردند و در اتاقی که در آن به سوی صحن امام حسین باز می‌شد به خاک سپردند.
