هنر معماري در بادگيرهاي يزد

حرکت هوا را به دليل اختلاف فشار جو باد گويند. باد روي زمين عامل مهمي در تبادل دما ، رطوبت وانتقال ذرات معلق است.

اين امر در ايجاد شرايط آسايش انسان يا اخلال در آن نقش مهمي دارد. جابجايي هوا در بالا بردن سطح کارايي ذهني وفيزيکي افراد وکاهش ميزان ابتلاع به بيماريها بسيار موثر است. همچنين ميتواند عاملي در کاهش مصرف سوخت هاي فسيلي باشد.

اهميت باد در طرح وساخت محيط از دير باز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از ميلاد و ويترويرس معمارروسي يک قرن قبل از ميلاد از روش استفاد? باد در معماري وشهر سازي صحبت مي کنند.

در کشور ما در طي قرون متمادي تمام ساختمانها با توجه به اقليم وشرايط محيطي ساخته مي شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما،گرما و به طور کلي شرايط آب وهوايي وجغرافيايي تأ ثير مستقيمي در معماري سنتي ايران در مناطق مختلف داشته است. بارزترين روش تهويه طبيعي ساختمان باد گير است.

بادگيرهايي با اشکال مختلف در بسياري از شهرهاي مرکزي وجنوبي ايران بر حسب سرعت وجهت باد مطلوب طراحي واجراء شده اند.
از نامهاي باستاني وگوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خيشود،خويش خوان ،خيشور، ماسوره و هواکپ بر مي آيد که پديدهاي بس کهن است.

باد پس از برخورد با سخف فوقاني به دالانهايي هدايت مي شود که با سطح آب داخل حوض خانه برخورد کرده(مثل بادگير باغ دولت آباد يزد) و فظاي داخل اتاق را خنک مي کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانال هاي خشک عبور مي کند(مثل بادگيرهاي بنادر جنوبي) و فضاي اتاق را تهويه مي کند.
انواع بادگير:

نوع اول:

بادگيرها از لحاظ شکل بيروني چند دسته هستنند. ساده ترين نوع بادگير يک جناحي است كه بسيار کوچک و محقر بر فراز محفظه اي مانند سوراخ بخاري در پشت بام ساخته مي شود.دراين روش براي پرهيز از گزند گرد بادها و توفانهاي سهمگين، بادگير را فقط در جهت بادهاي خنک و نسيم هاي مطبوع مي سازند جبهه هاي ديگر آن را مي بندند.
دربرخي موارد بادگيرها ي يک طرفه را پشت به بادها ي شديد و آزار دهنده مي سازند و در واقع اين بادگير عملکرد تهويه و تخليه هوا را انجام مي دهد.
ابعاد آن نسبت به ساير انواع کوچکتر وشکل آن اوليه تر است اين مسير مورب (که در بالاي بام ديده مي شود) پس از اتصال به کانال عمودي داخل ديوار و پنجره خروجي داخل ساختمان مانند بخاري در يک ضلع اتاق قرار مي گيرد وتهويه را انجام مي دهد. اين نمونه بيشتردر مناطق سيستان وقسمتي از شهر ها ي بم ديده مي شود.

نوع دوم:

نوع دو طرفه که داراي دو وجه روبرو يکديگر و با پنجره هاي بلند و باريک بدون حفاظ ساخته مي شود ودر قسمت داخلي ساختمان به شکل يک يا دو حفره در طاقچه ديده مي شود اين نمونه در سيرجان و به ندرت در کرمان ديده مي شود.

نوع سوم:

سه جناحي است و دو نوع دارد، سه جناحي متصل و سه جناحي منفصل. در اين نمونه ميتوان به تفکيک از يک يا دو يا سه جبهه استفاده کرد. البته استفاده از اين نوع بادگير نادر است.

نوع چهارم:

باد گيرها ي چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع ديگر ساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ي آن با تيغه ها يي از آجر يا چوب يا گچ به چند قسمت تقسيم مي شوند و بعضي از نمونه ها در زير کانال بادگير حوض به نسبت بزرگ و زيبايي مي ساخته اند که هواي خشک و داراي گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هواي اتاق (حوض خانه) در گرماي تابستان بسيار مطبوع مي شده است.

درمناطقي که امکان ايجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زير زمين جاري و مي کردند و کانال بادگير نيز تا روي اين جريان آب ادامه مي يافته است.

اين فضاها (سرد آب ها) محل تجمع اهالي خانه در بعد از ظهرهاي تابستان بوده است. اين نمونه در يزد،کرمان و بوشهر و… ديده مي شود. در شهرستان يزد و برخي از قسمتهاي مرکز ايران بادگيرهاي چند وجهي(معمولاٌ هشت وجهي و حتي گاهي مدور) معمول است که نوع پنجم بادگيرها را تشکيل مي دهند.
بادگير چپقي نوع ششم بادگير است که به جاي فضاي مکعبي شکل خارجي، سازنده از ايجاد چند لوله ي خم دار( زانو مانند) براي حجم خارجي بادگير استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتهاي داخلي مانند نمونه هاي چند طرفه است اين نوع بادگير تنها در سيرجان ديده شده است.
نماسازي بادگير خود از ويژگيهاي خاصي برخوردار است و درنهايت ظرافت به وسيله ي آجر کاري و يا گچ بري ساخته مي شود.

در اينجا لازم است از بادگير مضاعف، بادگير دواشکوبه و بادگير حفره اي نيز نام برد. در شيراز نيز بادگيرهايي کم و بيش ديده مي شود که به عنوان نمونه ميتوان از با گبر ارگ و آب انبار کريم خان زند ياد کرد.
منبع:اطلاعات معماري