سیر تذهیب و تزیین در کتب آسمانی بخش اول
کتاب آرایی بخشی از هنرها ی تجسمی است که در هر تمدن و منطقه ای، سیر خاص تطور خود را پیموده و لاجرم تحت تاثیر شرایط مختلف پیرامونی اعم از باورها و سلایق شخصی، اجتماعی، مذهبی، توانایی های تکنیکی و سنن تصویری بوده است که تذهیب و تزیین صفحات کتب آسمانی نیز به عنوان بخشی از آن، تابع همین شرایط می باشد.
مطالعه و پژوهش در تذهیب و تزیین کتب آسمانی در ارتباط با باورهای مذهبی و تقدیس و اهمیت اعتقادی این کتب دقت و توجه بیشتری را می طلبد. بررسی وجوه اشتراک و افتراق در شیوه کتاب آرایی ادیان اسلامی و مسیحی که چالش های بسیاری را با هم داشته اند دراین مقاله مورد نظر بوده است. از عناصر تذهیبی که در قرآن های دوره مورد بحث، استفاده گردیده می توان به نگاره های گل آذین ، فرم های حلقوی هندسی، جدول بندی های دقیق، ترنج ها و شمسه ها ی کوچک حاشیه اشاره نمود و همچنین استفاده از حروف سر آغاز منقوش یا مصور در هم بافته شده، خطوط نواری به هم پیچیده و اندام وار ، کاربرد های رنگ های درخشان و علاقه به ریزه کاری و تزیین، ازجمله ویژگی هایی است که در آراستن انجیل های این دوره از آن استفاده شده است.
پژوهش درباره نوع تزیین صفحات اصلی اعم از تذهیب یا تصویرگری در قرآن و انجیل، کتب آسمانی دو دین بزرگ جهان در مقطع زمانی قرون اول تا ششم/ششم تا دوازدهم ایران و اروپا موضوع این مقاله می باشد.
از جمله وقایع مهم تاریخ، ظهور ادیان الهی اسلام و مسیحیت است که هر یک از این ادیان، منشا ء تحولات بسیاری در زندگی بشر گشته اند.
نتایج این تاثیر گذاری در شکل گیری و فراز و نشیب بسیاری از هنر ها مشهود است. حمایت معنوی دین و یا تحریم شرعی از مهم ترین عوامل شکوفایی و یا عدم اقبال و پیشرفت هنر در مسیر تاریخ بوده و نمونه های فراوانی برای اثبات این مدعا وجود دارد.
هنر کتاب آرائی به مجموعه هنر هایی اطلاق می شود که در ساخت،تزیین و تهیه نسخ خطی به کار می رود . این هنر ها شامل رشته های اصلی مانند:خوشنویسی،تذهیب،نگار گری و شاخه های فرعی دیگر نظیر کاغذ سازی، جدول کشی، افشان گری و غیره است. بسیاری از محققین آنها را تحت عنوان هنر ها ی کتاب تقسیم بندی می کنند .
تزیین و تذهیب از مهمترین شاخه های هنر کتاب آرایی است که نسبت به خوشنویسی مطالعات کمتری برای شناخت آن صورت گرفته است .
کتاب آرایی در شش قرن اول هجری شاهد تحولات و تغییرات بسیاری است و به عنوان دوره ی تا ثیر گذاری در روند شکل گیری تزیینات کتب و نسخه برداری آنها در دوره ایلخانی و بعد از آن محسوب میشود. دوره ی پیش از گوتیک در هنر مسیحیت ، به همین لحاظ قابل توجه است. در این دوره است که بذرهای کتاب آرایی مسیحی تحت حمایت نهاد مذهبی حاکم، یعنی کلیسا، پرورش می یابد تا در دوره های پس از آن شکوفا شود.
هنر تذهیب در قرآن های اولیه
نقوش تذهیب که جهت تزیین آثار هنری به کار گرفته شده است یکی از کهن ترین و در عین حال لطیف ترین شیوه های تزیینی در هنر شرق به ویژه هنر ایرانی است .این هنر اصیل و کهن با جان هنرمند سر و کار دارد و ساقه های آن همان احساس و نمود حسی هنرمندان است. نقوش آن تماماً انتزاعی و جدا از خاک اند. البته با پیوندی ظریف با طبیعت ، و پهنه ی این نقوش جولانگاه رنگهای درخشا ن نمادینی می گردد که زاینده ی جان و جهان بینی هنرمند است .
اوج این هنر را می توان در تاریخ هنر اسلامی ایران جستجو کرد . در واقع با بررسی آثار تذهیب شده سایر ممالک اسلامی می توان پی به تاثیر پذیری شدید آنان از شیوه ی تذهیب ایرانی برد.
اکثر محققان و کارشناسان هنری دوران اسلامی عقیده دارند که در قرون اولیه اسلام، مُذَهِّب و خوشنویس یک نفر بوده اند. خوشنویس پس از امر کتابت خود شخصاً به امر تذهیب و آرایش (هر چند مختصر) قرآن دست نویس خود می پرداخته است. در قرون بعد با اضافه شدن نقوش متنوع تر و پیچیده تر و استفاده از روش های فنی گسترده تر هنر تذهیب رو به رشد نهاد و در هر دوره ای نقش و فن جدیدی به این هنر افزوده گشت
اما یکی از بیشترین کاربرد های هنر تذهیب در کتاب آرایی است. پس از ظهور اسلام و صدور آن به کشورها یی چون ایران عمده ترین و مهمترین کتابی که مورد توجه واقع گردید کتاب خدا، قرآن کریم بود.
این کتاب علاوه بر آنکه حامل دستورات الهی در رابطه با زندگی مادی و معنوی مسلمانان است، از سویی عامل وحدت بخش میان مسلمانان و در نتیجه ممالک مسلمان بود و توجه به آن وظیفه ی هر هنرمندی بود سفا ل گران و کاشی سازان آیات آن را بر روی ظروف و کتیبه ها می نوشتند، فلز کاران آن را بر اشیاء و ظروف فلزی نقر می کردند و بالاخره خوشنویسان مسلمان آن را بر روی پوست و کاغذ های اولیه می نگاشتند.
اکثر محققان و کارشناسان هنری دوران اسلامی عقیده دارند که در قرون اولیه اسلام، مُذَهِّب و خوشنویس یک نفر بوده اند. خوشنویس پس از امر کتابت خود شخصاً به امر تذهیب و آرایش (هر چند مختصر) قرآن دست نویس خود می پرداخته است. در قرون بعد با اضافه شدن نقوش متنوع تر و پیچیده تر و استفاده از روش های فنی گسترده تر هنر تذهیب رو به رشد نهاد و در هر دوره ای نقش و فن جدیدی به این هنر افزوده گشت.
طرح های تذهیب با رنگ های نمادین و خاصی که ریشه در جهانگردی ویژه و کهن دارد، رنگ آمیزی می شده است. در واقع ما در بیشتر تذهیب ها به سه رنگ نقره ای، طلایی و لاجوردی بر می خوریم. این سه رنگ در کیمیاگری اسلامی نقش ویژه و بسزایی را ایفا می کنند. شاید بتوان گفت این سه رنگ در تفکر و زیبایی شناختی اسلامی ایرانی به تعادلی می رسند که در سایر نمونه های هنری مشابه دیگر اقوام نشانی از آن یافت نمی شود. در واقع از طلا و نقره صرفاً به جهت زیباتر ساختن و گران بها تر کردن اثر استفاده نمی شده است. بلکه این رنگها می توانند نمودی از تفکر کیمیاگری باشند.
منبع : تبیان
