زیورآلات تركمن

ساخت زیورآلات تركمن كه عمدتاً شامل زیورآلات زنان می‌باشد، به عنوان یكی از صنایع دستی هنری توسط تعداد معدودی از صنعتگران تركمن صورت می‌گیرد. این زیورها معمولاً از نقره ساخته می‌شود و از این رو صنعت زیورسازی تركمن را نقره‌ كاری نیز می‌گویند.

البته علاوه بر نقره، از فلزات كم ارزش‌تر آلیاژی نظیر برنج و ورشو نیز زیور درست می‌شود كه ارزش آنها كمتر است. به علاوه در زیورهای نقره‌ای از ورقه‌های طلا و آب‌طلا نیز استفاده می‌شود.

از زیورهای نقره‌ا ی در گذشته زیاد استفاده می‌شد كه این امر به علت قیمت كمتر نقره در مقایسه با طلا، امكان استفاده از آن در سطحی عمومی‌تر فراهم بوده است. كراهت استفاده از طلا بر ی مردان در دین مبین اسلام نیز یكی از علل عمومیت استفاده از نقره می‌باشد. امروزه این زیورها علاوه بر استفاده در بازارهای محلی و داخلی بعضاً به بازارهای خارجی نیز صادر می‌شوند كه در صورت سامان دهی می‌تواند به عنوان یكی از تولیدات صادراتی منطقه درآید. علاوه بر آن این صنعت می‌تواند میزان زیادی اشتغال ایجاد نماید.

درباره تاریخ زیورسازی در میان تركمن‌ها اطلاعات زیادی وجود ندارد ولی مراجعه به ادبیات شفاهی و داستان‌های مكتوب چند سده اخیر تركمن نشان از استفاده از زیورآلات نقره‌ای در بین تركمن‌ها دارد و فن زیورسازی به عنوان یكی از تكنیك‌های مورد استفاده در بین هنرمندان تركمن نقل شده است.

ساخت زیورهای تركمن در كارگاه های استادكاران نقره‌كار با وسایل ابتدا یی و روشهای خاص صورت می گیرد.

زیورآلات تركمن را بر اساس نوع كاربرد آنها می‌توان به یازده گروه زیورها ی لباس، سر و پیشانی، مو، گوش، گردن و سینه، مچ دست، انگشت، كمر، ابزار كار زنان، كودكان و زیورها ی اسب تقسیم‌ بندی نمود.

در هر یك از یازده گروه فوق می‌توان چندین زیور را نام برد كه ما ذیلاً به بررسی جداگانه هر یك از آنها می ‌پرداز یم.

زیورهای لباس

الف) تِنِه‌چیر: زیوری است كه اغلب مثلث كوچك در وسط آن به چشم می‌خورد و نقوش ریز هندسی دیگر در اطراف آن قرار دارد. از قاعده مثلث شرابه‌هایی با زنجیر آویزان است، روی تكه‌هایی كه اشكال هندسی دارد، نگین‌هایی نشانده می‌شود. بر سر این زیور حلقه‌ای كوچك تعبیه می‌شود كه به وسیله آن زیور به كُت زنان، در دو طرف بالای سینه دوخته می‌شود. «تنه‌چیر» مثل گوشواره جفت و هم ‌شكل ساخته می‌شود كه یكی در طرف راست و دیگری در سمت چپ كت قرار می‌گیرد. از «تنه‌چیر» اغلب زنان «تكه» استفاده می‌كنند.

ب) چاپراز: نام این زیور تركیبی از دو كلمه چپ و راست است كه دو تكه زیور متصل به یكدیگرند و شكل‌های مختلف دارند. این زیور در روپوش زنان تركمن (به نام «دون») مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ج) سكّه: روی كت زنان و دختران تركمن در دو طرف لباس، بین «تنه‌چیر» و «چاپراز» با سكه‌های قدیمی و قلاب‌دار (حلقه) كه به لباس دوخته شده زینت می‌یابد و روی آستین‌های كت نیز معمولاً ردیف‌هایی از سكه‌های قدیمی می‌دوزند.

د) بازبند (بازوبند) یا «قول‌باغ»: این زیور به دو شكل است. یكی دایره‌ای شكل بوده و تك نگینی در وسط آن قرار دارد و شكل دیگر آن مربعی می‌باشد كه دو شاخ قوچ نقره‌ای بر روی آن لحیم شده است. معمولاً این زیور را با شرابه‌هایی مزین می‌كنند. بازوبند به كت زنان و دختران در قسمت بازو دوخته می‌شود.

زیورهای سر و پیشانی

دختران تركمن پس از ازدواج به جای كلاه از سربندهایی كه به صورت خاصی دور سر پیچانده می‌شود، استفاده می‌كنند. به سربند زنان عموماً «آلین‌دانگی» گفته می‌شود. این سربند را همانند كلاه دختران، با زیورهای نقره‌ای مطلّا تزئین می‌كردند. نحوه بستن این سربندها در بین طوایف مختلف تركمن متفاوت بوده و به شكل زیر می‌باشد.

الف) خازاوا: زنان یموت سربند خود را «خازاوا» و زیورهایی كه به آن می‌دوزند را «خازاوا شای» می‌گویند. سربند زنان یموت از پارچه قرمز و مربع شكل است كه آن را به صورت نواری چند لایه درآورده و به دو سر می‌بندند. در پیشانی و دو طرف خازاوا زیورهایی به چشم می‌خورد.

ب) اگمه: سربند طوایف «تكه» و «گوگلان (يكي ديگر از ايلات تركمن)» بزرگتر و بلندتر از سربند زنان یموت است. زنان این طوایف از پوشال جارو برای سربند استفاده می‌كردند و دور پوشال را پارچه ابریشمی می‌دوختند. این زیور را «اِگمه» می‌گویند. اگمه برخلاف زیور پیشانی زنان یموت، كه از تكه‌های متصل به هم ساخته شده، از نقره مطّلا و یكپارچه است و عرض آن معمولاً 33 و ارتفاع (بلندی) آن 15 سانتیمتر است. روی «اگمه» را با نگین‌هایی از عقیق و دیگر سنگهای گرانبهای رنگی مرصّع می‌كنند شرابه‌هایی در لبه پائینی و دو طرف برخی از «اگمه»ها هست كه به هنگام استفاده روی پیشانی قرار می‌گیرد. به این شرابه‌ها «شِلپه» می‌گویند.

ج) قبه (قبّا): زیوری به شكل نیمكره را گویند كه دورتادور آن شرابه‌هایی آویزان است. روی این شرابه‌ها نگین‌هایی از عقیق می‌نشانند كه نگین اغلب آنها به رنگ قرمز است. روی نیمكره را با سیمهای بافته نقره‌ای كه «سیم بورما» نامیده می‌شوند، تزیین می‌كنند. این سیم‌ها به شكل زوج بوده و روی هر قسمت نگین‌هایی به رنگ قرمز قرار می‌دهند. در بالای نیمكره، استوانه‌ای كوچك است كه بر روی آن شرابه‌های كوچك می‌آویزند، «قبّه» مختص دختران است و به كلاه‌های سوزندوزی شده به نام «بؤروك» دوخته می‌شود. به «قُبّه» زیورهایی به نام «قولاق‌چا» و «ینگسه‌لیك» نیز اضافه می‌كنند. «قولاق‌چا» زیور دوطرف «قبه» است و به شكل مستطیل كه با نگین‌های رنگی مرصّع می‌شود. این مستطیل از تكه‌های هندسی كه به هم وصل و زنجیر شده‌اند، تشكیل می‌شود این بخش در دو طرف سر، از روی گوش‌ها آویزان می‌شودو معمولاً تا سرشانه می‌رسد.

«ینگسه‌لیك» نیز هم‌شكل «قولاق‌چا» است و در پشت سر آویزان می‌شود. این زیور نیز همانند «قُبّه» به كلاه دوخته می‌شود. «قولاق‌چا» بر اساس طرحی كه دارد، نام‌های مختلفی به خود می‌گیرد. «اوچ‌قاشلی قولاق‌چا» یعنی «سه نگین‌دار» یا «اوچ قبه‌لی قولاق‌چا» یعنی «سه قبّه‌دار» كه البته این اسامی و طرحها را در زیورآلات دیگر نیز می‌توان یافت.
بخش دیگری كه به «قُبّه» اضافه می‌كنند، زیور پیشانی است. این زیور نیز به شكل مستطیل و با طرحهای مختلف است و به گونه‌ای به كلاه دوخته می‌شود كه روی پیشانی را می‌پوشاند. برخلاف دو نوع قبلی كه به صورت عمودی به كلاه دوخته و آویزان می‌شود این یكی به صورت افقی روی پیشانی قرار می‌گیرد. به زیور پیشانی عموماً «آلین‌شای» گفته می‌شود.

زیورهای مو

زنان و دختران تركمن برای زیبایی گیسوان خود از زیورهای گوناگونی استفاده می‌كنند كه عبارتند از:

الف) آسیق: این زیور به شكل قلب بوده و در اندازه‌های مختلف تهیه می‌شود. در وسط آسیق نگینی بزرگ از سنگهای قیمتی تعبیه شده كه رنگ آن قرمز و جگری (زرشكی) می‌باشد. در بالای «آسیق» حلقه‌ای قرار دارد كه بندی پارچه‌ای را از این حلقه عبور داده و به وسیله این بند به گیسوان خود می‌بندند. «آسیق» در پشت، روی كمر قرار می‌گیرد و زیوری است برای زنان كه گیسوان خود را در پشت قرار می‌دهند و معمولاً نوعروسان از آن استفاده می‌كنند.

«آسیق» در اندازه‌های مختلف بوده و برخی از آنها به قدری بزرگ است كه كاملاً پشت كمر را می‌پوشاند. «آسیق» كوچك را «آسیق‌چا» گویند. برخی از آنها دارای شرابه‌هایی هستند كه آن را «دؤكوریم‌لی آسیق» می‌گویند. «اوچ آسیق» نیز نوعی «آسیق» بوده كه در آن سه «آسیق» كوچك را با بند مهره‌دار به هم وصل می‌كنند و به مو می‌بندند. اگر اندازه «آسیق» بزرگ باشد، آن را علاوه بر بستن به مو با بندی به گردن نیز می‌بندند تا سنگینی آن فقط بر مو وارد نشود «آسیق» از تكه‌های كوچك به هم زنجیر شده‌اند كه زنان طایفه «یموت» مورد استفاده قرار می‌دهند.

ب) مونجوق: زیوری است كه از قطعه‌های هندسی شكل در طول و عرض تشكیل شده است. تعداد قطعه‌ها متفاوت بوده و به بزرگی و كوچكی «مونجوق» بستگی دارد.

هر یك از قطعات مجموعه، دارای نام‌های مختلفی می‌باشد. به قطعات میانی «قورباقا» و قطعات زنگوله‌دار «قوبّا» و قسمت بالا را «حوزا» گویند، «دؤرت حوزالی» (چهار غوزه‌دار)، «اوچ قورباقالی» (سه قورباغه‌دار) «اوچ قوبّالی و بأش قوبّالی» (سه قبه‌دار و پنج قبه‌دار) نیز از این نوع می‌باشند. برخی از «مونجوق»ها قطعه‌هایی «آسیق» مانند دارند كه «آسیق‌لی مونجوق» (مونجوق آسیق‌دار) و «اوچ آسیق‌لی مونجوق» (مونجوق سه آسیق‌دار) گویند.

در انتهای «مونجوق» یك ردیف منگوله نقره‌ای آویزان بوده كه سر آنها نیز گلوله‌هایی كوچك توسط زنجیر آویزان شده كه به آن «دوومه» می‌گویند. داخل این «دوومه»ها سنگریزه، براده آهن یا ساچمه‌های كوچك قرار می‌دهند تا هنگام حركت آنها صدا ایجاد شود. «مونجوق» را با بند پارچه‌ای، پشمی یا ابریشمی به نام «آلاجایوپ» به مو می‌بندند. اگر «مونجوق» سنگین باشد مثل «آسیق» علاوه بر مو با بندی به گردن یا سر نیز می‌بندند.

«مونجوق» نیز مثل «آسیق» در پشت سر قرار می‌گیرد و از زیورهای خاص زنان است.

زیور گوش

زیور گوش فقط شامل گوشواره است كه به آن «قولاق حالقا» می‌گویند. گوشواره زنان یموت به شكل دایره و گوشواره زنان تكه به شكل مثلث می‌باشد.
در گوشواره‌های دایره‌ای نصف دایره صفحه نقره‌ای مطلاست و روی آن طرح و نقوش كار شده و نگین‌هایی نیز روی آن نشانده می‌شود.
نصف دیگر دایره خالی است و به وسیله سیم نیم‌دایره محیط آن مشخص می‌شود. این سیم از سوراخ گوش عبور داده می‌شود. روزنه كوچك سر سیم به چنگه‌ای خروسك شكل در بالای نیم دایره پائینی قفل می‌شود. برخی از این گوشواره‌ها به قدری بزرگ و سنگین است كه علاوه بر قرار گرفتن در سوراخ نرمه گوش آن را با بندی از بالای گوش می‌آویزند. گوشواره‌ها دارای طرح و نقوش زیادی می‌باشد كه عبارتند از شاخ قوچ، نوك پرنده، سر پرنده، پرنده بال گشوده، قندیلی، سر مار، ستاره و هلال.

زیورهای گردن و سینه (گردنبند و یا سینه‌ریز)

الف) گُل یقه: یكی دیگر از زیورآلات زنان تركمن است كه در واقع نقش دكمه یقه پیراهن را دارد. البته این كاركرد مربوط به گذشته بوده است و امروزه گل یقه را با نخ جداگانه به گردن می‌بندند. از نظر شكل، گل یقه دقیقاً شكل سپر را دارد و در واقع عیناً شكل كوچك سپر را به نام گل یقه درست كرده‌اند. به جای دسته سپر در پشت گل یقه برجستگی وجود دارد كه در جادكمه یا نخ یقه قرار می‌گیرد. گل یقه دارای چند ردیف نگین از جنس عقیق و فیروزه می‌باشد كه در اشكال دایره‌ای، شش ضلعی و مستطیل دیده می‌شود.

ب) بیقاو (طوق): حلقه بزرگ طوق‌ مانندی را گویند كه یك طرف آن به وسیله گیره یا لوله باز و بسته می‌شود و در قسمت جلو گردن قرار می‌گیرد. روی آن طلاكاری شده و نگین‌هایی نیز بر روی آن می‌نشانند و برخی از آن نیز با شرابه‌هایی تزئین شده است.

ج) تومار: «تومار» آویزه گردنی است كه غالباً به شكل مثلث بوده و بر قاعده آن استوانه توخالی لحیم‌كاری شده است. برخی «تومار»های بزرگ علاوه بر مثلث و استوانه، دارای اجزایی مستطیل و مربع شكل و با شرابه‌های زیادی كه انتهای آنها با زنگوله‌هایی (به نام دوومه) به زنجیر وصل شده است. این زیور با بند پارچه‌ای یا نخی یا بند مهره‌دار (مثل تسبیح) و یا با تكه‌های هندسی كوچك كه به هم زنجیر شده باشند از گردن آویخته می‌شود. برخی از این «تومار»های بزرگ را برای این كه به صورت منظم روی سینه قرار گیرد، روی تكه پارچه‌های هم‌اندازه می‌دوزند و روی آن را با نگین‌هایی تزئین می‌كنند. در زمینه تومار نقش و طرح را روی صفحه نقره‌ای طراحی شده كار می‌كنند و زمینه آن را با قلم خالی می‌كنند.
در بخش استوانه‌ای «تومار» كه باز و بسته می‌شود و دارای درپوش است، انواع دعا و طلسم قرار می‌دادند. از این تومارها برای انتقال یادداشت‌های سری خوانین و سلاطین توسط پیك‌ها استفاده می‌شده است. «آچار باغ»، «هیكل»، «دوغا قاپ»، «داغدان»، و «آداملیق»، از جمله تومارها محسوب می‌شوند.

د) داغدان: همان چوب درخت داغداغان است كه در بین تركمن‌ها درخت مقدسی می‌باشد چوب خراطی شده داغداغان را به گهواره نوزادان می‌بندند تا حافظ سلامتی كودك باشد. در نقره‌كاری نیز شكل چوب خراطی شده را گرفته و طرح آن را به نقره انتقال داده‌اند. و آن را با زنجیر و زنگوله و شرابه تزئین نموده‌اند.

 زیور مچ دست

بیله‌زیك (النگو): دستبندی است بزرگ و قطور كه دو سر آن در پشت دست به هم می‌رسد ولی بین دو سینه باز بوده و دو طرف این قسمت دارای دندانه می‌باشد كه از این قسمت دستبند را به دست می‌بندند. دستبند با سیمهای نازك به شكل ملیله كاری و یا به روش برجسته‌كاری به قسمتهای مساوی تقسیم و در هر قسمت یك ردیف نگین‌گذاری شده كه هر یك از این قسمتها را «قوشما» می‌گویند.
بزرگترین دستبندها دارای پنج قسمت هستند كه هر یك از آنها دارای پنج ردیف نگین می‌باشد و اندازه قطر دایره آن در قسمت بالای دست نسبت به قسمتی كه در مچ دست قرار می‌گیرد، بزرگتر است. به این دستبندها «بأش قوشمالی بیله‌زیك» گفته می‌شود. كوچكترین بیله‌زیك از یك قسمت تشكیل شده است.

 زیور انگشت

یوزوك (انگشتر)

زنان تركمن غالباً تك انگشتر به انگشت می‌كنند اما گاهی 5-4 انگشتر كه با زنجیر به هم متصل شده‌اند نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این نوع انگشترها «كوكن‌لی یوزوك» گفته می‌شود. گاهی اوقات این انگشترها به جای اتصال به هم، با زنجیرهایی به دستبند نیز وصل می‌شوند، در این صورت ردیف قرار می‌گیرند. انگشتر زنان تركمن اغلب تك نگین بزرگی بوده كه از جنس عقیق و سنگهای قیمتی دیگر می‌باشد.

Cool زیور كمر (كمربند)

كمربند را در زبان تركمنی «قوشاق» می‌گویند. استفاده از این كمربند به عنوان زیور در بین زنانی كه از استطاعت مالی بالایی برخوردار بودند، مرسوم بوده است. این زیور سنگین و توپر بوده و عرض برخی از آنها به ده سانتیمتر می‌رسید. روی كمربند را با عقیق و فیروزه‌های دشت جواهر نشان می‌كردند و انتهای كمربند دارای سگك و قلاب زیبایی بوده است كه برخی از آن نیز با شرابه‌ها و زنگوله‌هایی در لبه پائینی تزئین می‌شد.

سایر زیورهای مربوط به زنان

به غیر از موارد ذكر شده فوق در نقره‌كاری تركمن وسایل نقره‌ای دیگری نیز ساخته می‌شده است. از جمله آنها كاردهای نقره‌ای و شانه یا باش داراق می‌باشد. باش داراق‌های نقره‌ای نگین‌دار و مرصّع شده می‌باشند و برای شانه كردن گیسوان زنان و دختران كاربرد دارد. این شانه‌ها دو طرفه هستند و یك طرف آنها دارای دندانه‌های ریز و نزدیك به هم و طرف دیگر آن دارای دندانه‌های درشت و با فاصله می‌باشند.

زیورهای ابزار كار

الف- سارماق: از وسایل ریسندگی پشم است. پشم‌های فتیله شده را به دور «سارماق» می‌پیچانند. در یك سر آن حلقه‌ای وجود دارد كه هنگام كار انگشت كوچك در این حلقه قرار می‌گیرد و در سر دیگر آن شرابه‌ها و زنگوله‌ای قرار می‌دهند تا هنگام كار صدا دهد به این وسیله «كوموش سارماق» (سارماق نقره‌ای) می‌گویند.

ب) ایقماچ: این هم یكی از ابزار ریسندگی و تابندگی است كه آن را در انتهای دوك نخ‌ریسی قرار می‌دهند تا وزن آن سنگین شده و در هنگام تابندگی نخ ریسیده شده جمع نشود. ایقماچ مخروطی شكل است و دارای سوراخی به قطر دوك می‌باشد كه دوك در داخل آن قرار می‌گیرد. این وسیله را نیز با شرابه و زنگوله تزئین می‌كنند.

ج) یونگسه (انگشتانه): از وسایل سوزن‌دوزی است و غالباً یك انگشتری با رنجر به آن وصل است. انگشتانه در انگشت اشاره قرار می‌گیرد تا سوزن آسیبی بدان نرساند.

زیورهای مربوط به كودكان

زیورهای مربوط به كودكان شامل طوق زنگوله‌دار دور پا، كمان برای لباس بچه و سكه‌دوزی روی لباس می‌باشد.

منبع : وبلاگ شخصی ابراهیم کلته