خاتم کاری و تاریخچه این هنر
درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتمسازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتمسازی را چه کسی ابداع کرده است. در دائرةالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیغمبر است»
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشههای دیگر از قبطیها اقتباس کردهاند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیککاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی ازعالیترین نمونههای این صنعت درموزه متروپولیتن است.
از دیگر آثار و نمونههای تاریخی در این هنر:
- منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
- سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مریوطه به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
- درهای خاتم قصر رویایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
- درهای چوب گردو و روکش استخوان ودیگر چوبها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیبالله درسال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری میشود.
- درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است
- منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقرههای مربوطه به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دروان صفویه بود، دراین دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموششده این کشور ازنو پایهگذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشتههای خاتمکاری، منبتکاری، کاشیکاری و گرهچینی، به ترمیم و ساختن ساختمانها و آثار گذشته و بارگاههاواماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان وهنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین وسختترین شرایط زندگی میکردند.
درسال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعهای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس ازآن کارگاههای خاتمسازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار بجا مانده جمعی از هنرمندان شیراز، اصفهان و تهران اتاق هفت در هفت متری خاتمکاری شده به تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتمکاری.
هنر خاتمسازی بعد از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتمسازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت وسوی طرحها تغییر یافته و با حذف طرحهای خارجی توجه بیشتری به سنتگرایی معطوف یافته وازآن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
خصوصیات یک خاتم و مرغوب:
صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم .
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
عدم تغییر در رنگ و شکل
ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند.
قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد .
نقش ها ومثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
درخشان ترین دوره خاتم کاری ایران:
عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است. صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.
در دوران قاجاریه ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.
در دوره پهلوی ، ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع)
منابع: نمناک – ویکی پدیا